आजच्या घडीला आपण ज्या काळात जगतो, तो प्रचंड वेगाने बदलणारा आहे. तंत्रज्ञान, सोशल मीडिया, करिअरचे पर्याय, वैयक्तिक स्वातंत्र्य आणि जगण्याची मूल्यं – या सगळ्यांनी आपले जीवन आणि निर्णय घेण्याची पद्धत पूर्णपणे बदलून टाकली आहे. विशेषतः पुणे-मुंबईसारख्या महानगरांतील तरुण पिढीमध्ये लग्न न करण्याकडे कल वाढतो आहे.
पूर्वी लग्न हा जीवनाचा एक अपरिहार्य भाग मानला जायचा. पण गेल्या काही वर्षांपासून ही धारणा वेगाने बदलताना दिसते. आजची तरुण पिढी – मग ती मुली असोत किंवा मुले – अनेकदा “लग्न करायचंच नाही” असा ठाम निर्णय घेते आहे. हा निर्णय का घेतला जातोय, त्याचे फायदे काय आहेत, तोटे काय आहेत आणि समाजावर याचा काय परिणाम होतोय – हे सगळं समजून घेण्याचा आपण प्रयत्न करूया. या लेखात आपण पाहूया:
- हा बदल का होतोय?
- लग्न न करण्यामागची मानसिकता काय आहे?
- या निर्णयाचे फायदे आणि तोटे काय आहेत?
- आणि, समाजावर याचा काय परिणाम होतोय?
तंत्रज्ञान, शिक्षण आणि बदलती जीवनशैली
एकेकाळी लग्न म्हणजे प्रत्येक व्यक्तीच्या जीवनातील एक अपरिहार्य टप्पा मानला जायचा. आई-वडिलांनी स्थळ बघायचं, लग्न ठरायचं, मग नवरा किंवा बायको म्हणून आपली नवी ओळख तयार व्हायची. पण आता काळ बदलला आहे. आणि या बदललेला काळ – विशेषतः पुणे, मुंबईसारख्या महानगरांतील तरुण पिढीच्या विचारांमध्ये प्रकट होतो आहे.
आजच्या पिढीतील अनेक तरुण-तरुणी स्पष्टपणे सांगतात:
“माझं लग्न करण्याचा कोणताही इरादा नाही!”
काही वर्षांपूर्वीपर्यंत, उशिरा लग्न करणे हे ट्रेंडमध्ये होतं. पण आज एक पाऊल पुढे जाऊन अनेक जण लग्नच न करण्याचा निर्णय घेत आहेत.
हे फक्त मुलांपुरतं मर्यादित नाही, तर मुलींमध्येही याचं प्रमाण झपाट्याने वाढत आहे.
पूर्वीच्या काळात मोबाईल, इंटरनेट, किंवा सोशल मीडिया नव्हते. त्यामुळे व्यक्तींना बाहेरील जगाची माहिती मिळणे फार मर्यादित होते. आई-वडील, आजी-आजोबा जे सांगतील, तेच खरे मानले जाई. पण आजच्या काळात साक्षरता वाढली आहे, माहिती सहज उपलब्ध झाली आहे आणि तरुण पिढी स्वतःचे निर्णय स्वतः घेऊ लागली आहे.
या गोष्टींचा प्रभाव थेट वैवाहिक निर्णयांवर दिसतो. अनेकजण आता लग्न करण्याऐवजी स्वतंत्र जीवन, करिअर, एकटं फिरणं, स्वतःचं स्पेस याला जास्त महत्त्व देतात.
हे असं का घडतंय खालील मुद्यांद्वारे थोडक्यात समजा
- साक्षरता दर वाढलेला आहे.
- तरुण मुली आर्थिकदृष्ट्या स्वयंपूर्ण झालेल्या आहेत.
- मुलं-मुली करिअर, स्वप्न, प्रवास आणि स्वतंत्र आयुष्य याला प्राधान्य देत आहेत.
शहरी भागात मुलं-मुली मोठं होताना बघतात की आयुष्य जगायचं आहे आपल्यासाठी. कुठल्या बंधनात अडकायचं नाही. असे जेव्हा पर्याय उपलब्ध होतात तेव्हा लग्नाची गरज वाटेनाशी होते.
लग्न न करण्याची मानसिकता – “Freedom over Family”
आजच्या तरुण पिढीची एक मोठी भावना म्हणजे “मला माझं स्वतःचं जग हवंय.” ते कुणालाही उत्तरदायी व्हायचं नाही, कुणाच्या गरजा पूर्ण करत बसायचं नाही. म्हणूनच लग्नाचा विषयच बाजूला ठेवला जातो. अनेक मुलं आणि मुली सांगतात:
- “मला जबाबदाऱ्या नकोत. नवरा/बायको, मूलं, सासर, माहेर या सगळ्यांत गुंतायचं नाही.”
- “माझं स्वतंत्र आयुष्य मला हवं आहे – tension free आणि शांत.”
- “माझी career journey मला कोणत्याही अडथळ्याशिवाय पूर्ण करायची आहे.”
ही भावना सुरुवातीला आकर्षक वाटते, कारण त्यात खरंच एक प्रकारचं स्वातंत्र्य आहे.
पण काही वर्षांनी हेच स्वातंत्र्य एकटेपणात रूपांतरित होतं, ही गोष्ट अनेकांना कळत नाही.
सामाजिक माध्यमांचा प्रभाव आणि मानसिक असुरक्षितता
आजकाल सोशल मीडियावर घरगुती हिंसाचार, खोट्या केसेस, घटस्फोट, आणि कौटुंबिक कलह याच्या सतत बातम्या येतात. लग्नामध्ये वाढलेली असुरक्षितता — ‘ड्रम मर्डर’सारख्या घटना तर लग्नाच्या पहिल्याच आठवड्यात नवऱ्याचा खून – औरैया केस . एका बाजूला #FreedomOfChoice आणि #LiveYourLife यासारखे ट्रेंड्स असतात, आणि दुसऱ्या बाजूला “लग्न म्हणजे गुंतागुंत” असंही चित्र उभं केलं जातं. यामुळे तरुण पिढीमधील एक मनोवृत्ती तयार झाली आहे: “लग्न म्हणजे emotional risk आहे, त्यापेक्षा एकटं राहिलेलं बरं!” यामध्ये काही अंशी तथ्यही आहे – कारण कायद्यांचा काही वेळा गैरवापर होतो. पण त्यामुळे सगळ्याच नात्यांवर शंका घेणं, हे चुकीचं आहे.
कायद्यानंतरची असुरक्षितता – विशेषतः पुरुषांमध्ये
भारतात महिलांसाठी काही विशिष्ट कायदे अस्तित्वात आहेत, जसे की:
- कौटुंबिक हिंसाचार विरोधी कायदा
- घटस्फोट प्रक्रियेतील मालमत्तेचे विभाजन
- भारतीय दंड संहिता कलम इ.
हे कायदे महिलांचं रक्षण करतात, हे निश्चित. पण काही वेळा काही प्रकरणांत त्यांचा गैरवापर झाल्याचं उदाहरणंही आहेत. म्हणूनच काही पुरुष म्हणतात: “लग्न केलं आणि काही बिघडलं, तर खोट्या आरोपांखाली अडकू शकतो.” ही भीती त्यांच्या मनात घर करून बसते आणि त्यांना लग्न न करण्याकडे ढकलते.
“मला करिअर करायचंय” – स्वप्नांची आणि आकांक्षांची दिशा
पूर्वी लग्न झालं की महिला घर सांभाळतील, पुरुष कामाला जातील – अशीच पद्धत होती.
पण आता स्त्रियांनी देखील स्वप्नं पाहायला सुरुवात केली आहे. त्यांना:
- स्वतःचं काहीतरी करायचं आहे
- विदेशात higher education घ्यायचं आहे
- स्टार्टअप चालवायचं आहे
- सोशल मीडिया influencer व्हायचं आहे
- जग फिरायचं आहे
अशा स्त्रियांना लग्न म्हणजे एक अडथळा वाटतो. म्हणूनच अनेक जणी “मी स्वतःसाठी जगतेय” असं सांगून लग्न टाळतात.
फायदे – लग्न न करण्याचे काही सकारात्मक पैलू
हो, लग्न न करण्याचे काही फायदे नक्कीच असतात:
- स्वतंत्रता: कुणाच्याही निर्णयावर अवलंबून राहावं लागत नाही.
- करिअर प्रगती: पूर्ण लक्ष फक्त स्वप्नांवर देता येतं.
- फायनान्शियल सेव्हिंग्ज: मोठ्या खर्चांपासून बचाव.
- मन:स्वास्थ्य टिकवता येतं: त्रासदायक नात्यांपासून लांब राहता येतं.
म्हणून काही लोक जाणीवपूर्वक Single by Choice राहतात. ते म्हणतात: “मी जबाबदाऱ्या घेतल्या नाहीत म्हणजे मी दु:खी नाही!” हे खरंच आहे – पण काही मर्यादेपर्यंतच.
तोटे – लग्न न केल्यामुळे भविष्यात येणाऱ्या अडचणी
▪ एकटेपणा:
30, 40, 50 वयानंतर, जेंव्हा मित्र व्यस्त होतात, आई-वडील वृद्ध होतात, आणि सोशल लाईफ कमी होतं
तेव्हा कोणीतरी सोबत हवं असतं. ज्यांनी लग्न केलं नाही, त्यांना मग एकाकीपणाने त्रास द्यायला सुरुवात होते.
▪ मानसिक थकवा:
एकटं राहणं, एकटं निर्णय घेणं, आजारपणात एकटं झगडणं – हे मानसिक थकवा निर्माण करतं.
कधी ना कधी कुणीतरी आपल्यासाठी असावं, ही गरज प्रत्येकाला भासते. लग्न न करण्याचा निर्णय काही लोकांसाठी स्वातंत्र्य वाटतो, पण काळ जसा पुढे सरकतो, तसं एकटेपणाची जाणीव टोचायला लागते. शारीरिक आजार असो किंवा मन:स्वास्थ्य – एकाकीपणातून डिप्रेशन निर्माण होऊ शकतं. कधी कधी असं वाटू लागतं की, “माझं कुणीच नाही…”, “माझ्या पाठीशी कुणी नाही उभं…” पण हे विसरून चालणार नाही की हा दिवस आपल्या स्वतःच्या निवडीमुळे आज पाहावा लागतोय.
आई-वडील सुद्धा वयस्कर होतात. त्यांच्याकडून काहीच होणं शक्य होत नाही, आणि आपल्यालाही आजार जडल्यावर त्यांच्यावर जबाबदारी टाकावी लागते. अशावेळी हाच प्रश्न पडतो –”आपण जर वेळेत जबाबदारी स्वीकारली असती, संसारात पाऊल टाकलं असतं, तर कदाचित आज आपल्या सोबत कुणीतरी असतं…”
▪ वंश तुटतो:
ज्या देशात कुटुंबाला सर्वोच्च महत्त्व आहे, तिथं वंश चालवणं हे एक प्रकारचं सामाजिक कर्तव्यही आहे.
लग्न न केल्यास आपला वंश, संस्कार, आणि परंपरा यांचं हस्तांतरण थांबतं. लग्न न करण्याचा, किंवा लग्न करूनही मुलं न होऊ देण्याचा विचार जोपासताना अनेकजण एक महत्त्वाची गोष्ट विसरतात – वंशाची परंपरा.
आज आपण स्वतः जे काही आहोत ते आपल्या आई-वडिलांच्या, आजी-आजोबांच्या, त्यांच्याही पूर्वजांच्या कष्टांचं फलित आहे. पण जर आपणच पुढे वंश वाढवण्यास नकार दिला, तर आपल्या घराण्याचा, आपल्या आडनावाचा आणि आपल्यातील संस्कृतीचा थेट शेवट होतो.
▪ वृद्धापकाळात असुरक्षितता:
शारीरिक दुर्बलता, एकटेपणा, मानसिक अस्वस्थता – हे सर्व वृद्धापकाळात वाढतात.
त्यावेळी जोडीदार नसेल, मूलं नसेल, तर वृद्धाश्रम किंवा एकाकी जीवन हेच पर्याय राहतात.
लग्नाचे फायदे – सामाजिक, मानसिक आणि भावनिक स्थैर्य
▪ भावनिक आधार:
संकटं येतातच – कामात, तब्येतीत, नात्यांमध्ये. अशा वेळी जोडीदाराचं “मी आहे” हे फक्त वाक्य नाही – ते एक ताकद असते.
▪ सामाजिक स्थैर्य:
समाजामध्ये विवाहित जोडप्यांना अधिक स्थैर्य असतं.
एकमेकांचे कुटुंब, नातेवाईक, मित्रमंडळी – एक support system तयार होतं.
▪ आर्थिक सहकार्य:
दोन व्यक्ती मिळून अर्थकारण सांभाळतात, योजना आखतात, भविष्य सुरक्षित करतात.
▪ मुलं – संस्कृतीचं हस्तांतरण:
मुलं म्हणजे फक्त वंशवृद्धी नाही, तर आपले संस्कार पुढे नेणारी पिढी आहे.
ती मिळवण्यासाठी विवाहसंस्था आवश्यक आहे.
निष्कर्ष – निर्णय वैयक्तिक असला तरी परिणाम सामूहिक
लग्न करावं की नाही? याचं उत्तर कोणाकडे ठाम स्वरूपात नाही.
पण हा निर्णय घेताना एक गोष्ट लक्षात ठेवली पाहिजे – “आज जे योग्य वाटतंय, तेच उद्या योग्य वाटेल असं नाही.” आपल्याला वाटतं, की लग्न म्हणजे बंधन. पण योग्य जोडीदार मिळाला, तर लग्न हे आयुष्यातला सर्वात सुंदर भाग ठरतो.
आजकाल Instagram Reels, Memes, आणि Hashtagsचा वापर एका वेगळ्याच दिशेने चाललाय:
#WhatIfShe – ती जर अशी निघाली तर…?
#WhatIfHe – तो जर असा निघाला तर…?
हे ट्रेंड्स, विनोदाच्या स्वरूपात असले तरी मनामध्ये शंका, अविश्वास आणि असुरक्षितता निर्माण करतात.
तुझ्यावर प्रेम करणारा व्यक्ती खरंच तुझा आहे का? – हा प्रश्न कायम राहतो.
कायद्यांची असमसता – फक्त महिलांच्या बाजूने? हे कायदे अत्यंत महत्त्वाचे आहेत. पण त्याचा गैरवापर झाल्यास पुरुषांचं आयुष्य उद्ध्वस्त होऊ शकतं. कधी कधी खोट्या तक्रारी, हुंडा मागितल्याचा आरोप, किंवा फसवणुकीचे आरोप लावले जातात – ज्यात पुरुष दोषी नसतो. मुलींनी समजून घ्यायला हवं की सगळे पुरुष अत्याचारी नसतात
समजूत: लग्न हे युद्ध नाही, तर एक समजुतीचा करार आहे
मुलींनी समजून घ्यावं:
सगळ्या स्त्रिया वाईट नसतात. कायद्याचा गैरवापर करणाऱ्या महिला असल्या तरी बऱ्याच स्त्रिया न्याय, प्रेम, सुरक्षितता आणि साथ यासाठी लग्न करतात. विश्वास ठेवा, पण योग्य निवड करा.
मुलांनी समजून घ्यावं:
सगळे पुरुष स्वार्थी किंवा अत्याचारी नसतात. बऱ्याच पुरुषांना जबाबदारी, प्रेम, समर्पण आणि कुटुंब हवे असते. त्यांनाही सुरक्षा आणि प्रेमाची अपेक्षा असते.
शेवटी काय समजावं?
- लग्न करणं की न करणं हे व्यक्तीगत आहे.
- पण घाबरून, ट्रेंड पाहून किंवा अफवा ऐकून निर्णय घेणं चुकीचं आहे.
- मिळालेली तारुण्याची ऊर्जा, शरीराची ताकद, मनाची उत्सुकता योग्य वेळी योग्य ठिकाणी वापरली गेली पाहिजे.
- लग्न न केल्याने निर्माण होणाऱ्या एकटेपण, मानसिक तणाव, आणि भविष्याचा रिकामेपणा याचा विचार जरूर करावा.
